Jedną z podstawowych wartości dla każdego z nas jest wolność, dzięki której możemy stanowić o sobie, podejmować decyzje. Może ona być rozpatrywana jako wolność osobista lub wolność ojczyzny, ale niezależnie od tego odebranie jej, choćby ograniczenie jest trudnym, często traumatycznym doświadczeniem. Wolność dla człowieka jest swobodą pod każdym względem.
We fragmencie „Dziadów“ cz. III Więzień śni o wolności. Jego wspomnienia przenikają się z marzeniami. Zniewolenie jest dla niego torturą, a marzenie o wolności jest dla Więźnia rozkoszą. W celi znajdują się też Anioł i Duchy, które toczą bitwę o jego myśli, z której wynika, że prawdziwe zniewolenie jest wyłącznie wewnętrznym ograniczeniem, które pojawia się gdy „zła myśl wygra” czyli poddanie się w niewoli, pogodzenie ze stratą.
Więzień wie, że będzie wolny, ale snuje gorzką refleksję o utracie ojczyzny, tułaczym losie wygnanego poety. Dal niego wolność to swoboda myśli i słowa oraz tworzenie dla tych, którzy rozumieją jego pieśni, jest ona bowiem możliwością rozwijania poetyckiego talentu, poczuciem bezpieczeństwa wśród swoich, nieograniczoną kreacją.
Natomiast dla jego towarzyszy pojęcie wolności łączy się nieodzownie z opuszczeniem więzienia i prawem do normalnego życia. Marzenie o wolności jest nadrzędną myślą współwięźniów i determinuje ich rozmowy w scenie I. Z kolei historia Cichowskiego opowiadana przez Adolfa w salonie warszawskim potwierdza myśl, że wolność to nie tylko swoboda przestrzeni, ale prawo do bezpiecznego życia. Cichowski opuścił mury więzienia, ale nie powrócił do dawnego funkcjonowania, zniszczony fizycznie i psychicznie. Żył w ciągłym osaczeniu i strachu.
Zachowanie wewnętrznej wolności, nieuleganie otaczającej rzeczywistości, daje zdolność wybierania dobra, zachowania godności, siłę przetrwania dla Kostylewa, bohatera „Innego świata“ Gustawa Herlinga Grudzińskiego, opisującego rzeczywistość w sowieckich łagrach. Choć zniewolony, był prawdziwe wolnym, bo niezłomnym do końca. Kostylew podjął próbę ocalenia godności, wyboru sposobu śmierci. Postanowił, że nie będzie pracował dla swoich oprawców więc opalał rękę nad ogniem, by być od niej zwolnionym. W momencie, gdy dowiedział się, że został umieszczony na liście więźniów kierowanych do najcięższego obozu, z którego mało kto wracał żywy, w akcie desperacji i protestu, ale też pragnąc do końca zachować godność, zdecydować o rodzaju śmierci, oblał się wrzątkiem i umierał w straszliwych męczarniach. Choć jego ciało było zniewolone, to duchem był wolnym do samego końca.
Przedstawione przykłady pokazują, że wolność to nie tylko fizyczna swoboda, ale stan umysłu. Człowiek choć niewolony może być całkowicie wolnym, ponieważ jego duch bez względu na panującą sytuację, nie musi podporządkować się niewoli, ale może być niezależnym, niepodatnym na zewnętrzne wpływy ograniczające człowieka.
